Франческа Вудман (1958–1981) Francesca Woodman
Франческа Вудман бол ердөө хорин хоёрхон насалсан ч гэрэл зургийн түүхэнд гүн ул мөр үлдээсэн онцгой уран бүтээлч юм. Түүний бүтээлүүд өнгөц харахад энгийн, бүр хэт хувийн мэт санагдавч үнэндээ хүний оршихуй, бие махбодь, сэтгэл зүй, цаг хугацаа, уусалт, алга болохуйн тухай философийн асуултуудыг гүн гүнзгий түвшинд тавьдаг. Тэр гэрэл зургийг дотоод ертөнцийн илэрхийлэл болгож хувиргасан бөгөөд өөрийн бие, орон зайн сэтгэл зүйг камерын өмнө уусган зурж чадсан юм.
1958 оны дөрөвдүгээр сарын 3-нд АНУ-ын Колорадо мужийн Денвер хотод төрсөн тэрээр уран бүтээлч гэр бүлд өссөн. Эцэг нь зураач, эх нь керамик урлаач байсан нь түүний бүтээлд гүн уран сайхны амьд орчин бүрдүүлсэн. Франческа 13 настайдаа анхны өөрийн хөргийг авч, гэрэл зураг түүний илэрхийлэх гол хэл болох зам руу эргэлт буцалтгүй оржээ. Түүний суралцсан газар болох Rhode Island School of Design (RISD)-ийн он жилүүд уран бүтээлийн төлөвшлийн оргил үе байлаа. Тэнд тэрээр зөвхөн зураг авах ур чадвараа хөгжүүлээд зогсохгүй, гэрэл зургаар дамжуулан “би хэн бэ?”, “би хаана байна?”, “би алга болох үед юу үлдэх вэ?” гэх мэт асуултад хариу эрж эхэлсэн.
Франческа Вудманы бүтээлүүдийн хамгийн онцлог тал нь түүний өөрийн бие. Тэр өөрийгөө зургийн гол дүр болгож, бие махбодио орон зайн элэгдэлтэй хана, гандаж бүдгэрсэн шал, хуучны тавилга, урсаж буй гэрэлтэй уусгаж бие гэдэг зүйлийг дан ганц физик оршихуй биш, харин орон зайд урсаж, хааяа бүдгэрч, хааяа бараг ор мөргүй алга болж мэдэх эмзэг нэгэн талбар хэмээн харуулсан. Биеийг ийнхүү уусгах нь сэтгэл зүйн уур амьсгалыг дамжуулах урлагийн арга болж, үзэгчдэд нэгэн зэрэг илааршил, гуниг, хөнгөн хямрал, дотоод мөн чаханрын эрэлд хөтөлдөг.
Түүний зургуудыг авсан орчин — элэгдэж хуучирсан байшин, хагарсан хана, цуурсан толь, нурах шахсан шал — нь өөрөө нэг төрлийн дүр юм. Эдгээр орчинд тэр өөрийгөө зургийн төв биш, харин ууссан, орон зайн нэг хэсэг болчихсон байдлаар харуулдаг. Үзэгч бүр “энэ бүсгүй яг хаана байна вэ?” гэж асуух эсвэл түүнийг мэдэрч байгаа ч яг олж чадахгүй байх мэдрэмж авдаг. Энэ бол Франческагийн гол санаа — биеийн байршил, оршихуй, орон зайн зааг үгүй болж, бүгд хоорондоо холилдох тэр чимээгүй хил дээр зогсох.
Зургийн найруулга, гэрлийн хөдөлгөөн, хөдөлгөөн дунд бүрэлзсэн дүрслэлүүд нь түүний философийг улам гүнзгий болгодог. Тэр “бие” хэмээх ойлголтыг бүрэн хэмжээгээр гэрэл зургийн объект болгосон боловч үүнийг зөвхөн визуал үнэт зүйлсийн төлөө бус, харин сэтгэл зүйн дотоод хөдөлгөөнийг гаднаас үзүүлэх зорилгоор хийсэн байдаг. Зарим зураг дээр тэр яг л уур мэт нэвчиж, зарим дээр бараг л сүнс шиг орон зайд хөвж харагддаг.
Франческа Вудманы уран бүтээлд феминизмийн нөлөө хүчтэй мэдрэгддэг ч тэр өөрөө энэ талаар шууд мэдэгдэл хийж байгаагүй. Харин түүний зургууд эмэгтэй хүний биеийг гадны харааны таашаалд зориулсан объект бус, өөрийгөө мэдрэх, ойлгох, илэрхийлэх хэрэгсэл гэж үздэг үзэл санааг дамжуулж өгдөг. Эмэгтэй хүний өөрийн биеийг хэрхэн мэдэрч, хэрхэн тодорхойлох ёстой вэ гэсэн асуудал түүний зургуудын суурь асуулт болон ажиллаж байсан.
Түүний тухай уран зураг, гэрэл зургийн онолчид олон өнцгөөс дүгнэлт хийдэг. Судлаач Розалинда Краусс түүнийг гэрэл зургаар дамжуулан өөрийгөө шинжих, дотоод “би”-гээ тайлах арга ашигласан уран бүтээлч хэмээн тодорхойлсон. Жорж Бейкер түүнийг сюрреализмын уран бүтээлч гэж үзэн, зүүд ба ухамсаргүйг зурагт амилуулсан хэмээн тайлбарласан бол Крис Таунсэнд түүний бүтээлүүдийг “оршихуйн ул мөр” хэмээн нэрлэжээ.
1981 оны 1-р сард Франческа Вудман Нью-Йорк хотод амиа хорлосон. Энэ эмгэнэлт явдал түүний гэр бүл, ойр дотны хүмүүс, мөн залуу гэрэл зурагчдын дунд гүн эмзэглэл төрүүлсэн. Гэсэн хэдий ч түүний бүтээлийг орхигдуулсангүй — харин ч үхлийн дараа нь илүү гүн ухамсартай, шүүмжлэлт нүдээр дахин нээж харж эхэлсэн. Өдгөө түүний 800 гаруй гэрэл зураг олон улсын музей, үзэсгэлэнгүүдээр дэлгэгдэж, гэрэл зургийн философийн сургалтын үндэс болж, шинэхэн уран бүтээлчдийн дуурайл, сэтгэлийн урам болж байна.
Франческа Вудман бол зүгээр нэг гэрэл зураг авдаг охин байгаагүй. Тэр гэрэл зургийг хэл болгож, өөрийн дотоод ертөнцийн яриаг бидэнд уншуулсан нэгэн байв. Түүний зургууд өнөөдөр ч биднээс асуулт асуусаар байна: “Чи өөрийгөө хаана гэж мэдэрдэг вэ?”, “Чиний оршихуй хаанаас эхэлж, хаана дуусдаг вэ?”, “Бие чинь зөвхөн махбод уу, эсвэл гэрэлд уусан дурсамж уу?”
Түүний бүтээлүүдийг үзэх нь зүгээр нэг урлагийн туурвил харах биш, харин нэгэн хүний дотоод ертөнцөөр аялах, өөрийнхөө тухай дахин бодож эхлэх эхлэл болдог. Франческа Вудман бол гэрэл зургийг философи болгож чадсан эмэгтэй — эмзэг, уран, бүрхэг мөртлөө мартагдашгүй.
